Vakfiche biologie 3 aso

definiëren

Kennis nauwkeurig en letterlijk weergeven in woorden en formulevorm (waarbij wetenschappelijke terminologie en notatie correct worden toegepast).

beschrijven

Kennis in eigen woorden weergeven (waarbij wetenschappelijke terminologie en notatie correct worden toegepast).

benoemen

Een juiste wetenschappelijke benaming geven voor een begrip, voorwerp, structuur.

herkennen / situeren / aanduiden

Kennis verbinden aan gepresenteerd materiaal (beeldmateriaal, schema’s, omschrijving).

toelichten

Gegeven informatie (eigen antwoord, afbeelding, tekst) verduidelijken en uitleggen.

afleiden

Uit gepresenteerde data, tabellen en grafieken relaties en waarden afleiden om een besluit te formuleren.

illustreren

Een specifiek voorbeeld van een algemeen concept of principe geven.

verklaren

Een verklaring geven (oorzaak en gevolg).

vergelijken

Gelijkenissen en verschillen beschrijven tussen twee of meer objecten, structuren, ideeën, problemen, situaties.

berekenen

Een berekening maken en hierbij correct gebruik maken van wetenschappelijke terminologie, symbolen, SI-eenheden en wetenschappelijke notatie.

toepassen (op/in)

Een bepaald principe of wet gebruiken om een vraag te beantwoorden of een vraagstuk op te lossen.

grafisch / schematisch weergeven

Gevraagde structuren, processen en chemische reacties weergeven met behulp van grafieken, schema’s, modellen, reactievergelijkingen, tijdschalen.

verband(en) leggen tussen …

Verbanden leggen tussen verschillende leerstofonderdelen, ideeën, problemen of situaties.

interpreteren / evalueren

Gegevens uit onderzoek, grafieken, schema’s of modellen bewerken, interpreteren en evalueren.

beoordelen / argumenteren

Een standpunt formuleren en met wetenschappelijke argumenten onderbouwen.

opstellen / ontwerpen

Een (alternatieve) probleemstelling, onderzoeksvraag, onderzoeksmethode of hypothese(n) formuleren.

celonderdelen: kern, plastiden, mitochondriën, endoplasmatisch reticulum (ruw en glad), golgi-apparaat, lysosomen, ribosomen, celmembraan, cytoskelet, centriolen, celwand, microfilamenten, microtubuli, vacuole

de hiernaast genoemde celonderdelen herkennen, aanduiden en benoemen in microscopisch en submicroscopisch beeldmateriaal van plantaardige, dierlijke en bacteriële cellen

de functie van de hiernaast genoemde celonderdelen beschrijven

de hiernaast genoemde celonderdelen schematisch weergeven

het verband leggen tussen de functie van de hiernaast genoemde celonderdelen en hun onderlinge samenwerking bij volgende processen: de eiwitsynthese, de fotosynthese, de aërobe celademhaling, stofuitwisseling tussen cel en extern milieu

eenheidsmembraan

membraancomponenten:  fosfolipiden, cholesterol, perifere eiwitten, transmembraaneiwitten en glycocalix

het eenheidsmembraan schematisch weergeven

de hiernaast genoemde membraancomponenten herkennen, aanduiden en benoemen in gepresenteerd beeldmateriaal

de biologische functie van de hiernaast genoemde membraancomponenten beschrijven en in verband brengen met de stofuitwisseling tussen cel en omgeving (zie ook 1.2.1)

prokaryote en eukaryote cellen: bacteriële, dierlijke en plantaardige celtypes

de hiernaast genoemde celtypes herkennen en benoemen aan de hand van beeldmateriaal

het verband leggen tussen de aan- of afwezigheid van bepaalde celonderdelen en het functioneren van de hiernaast genoemde celtypes

lichtmicroscopisch en elektronenmicroscopisch onderzoek van de cel

methoden beschrijven voor het onderzoeken van cellen en celonderdelen

resultaten uit licht- en elektronenmicroscopisch onderzoek interpreteren en evalueren

(bio)moleculen in de cel: lipiden, sachariden, proteïnen, nucleïnzuren, water, mineralen, ATP, waterstofdragers (NAD(P)H, FAD)

de betekenis van de hiernaast genoemde (bio)moleculen voor het functioneren van de cel beschrijven 

de chemische structuur van de hiernaast genoemde (bio)moleculen schematisch weergeven, herkennen en benoemen in beeldmateriaal

het verband tussen de fysicochemische eigenschappen en de functie van de hiernaast genoemde (bio)moleculen beschrijven

enzymen

de specificiteit van enzymatische reacties verklaren, in verband brengen met de bouw van enzymen en dit schematisch weergeven

fysische en chemische factoren beschrijven die de werking van enzymen beïnvloeden

de invloed van fysische en chemische factoren op de werking van enzymen verklaren en in verband brengen met de bouw van enzymen

de betekenis van enzymatische reacties voor het goed functioneren van levende organismen illustreren aan de hand van concrete voorbeelden bij de mens

data en waarnemingen uit experimenten met betrekking tot enzymatische omzettingen in de cel interpreteren en evalueren

het gebruik van enzymen in industriële processen en het dagelijks leven illustreren aan de hand van voorbeelden en de keuze hiervoor verklaren 

celmetabolisme

de begrippen celmetabolisme, katabolisme (dissimilatie), anabolisme (assimilatie) beschrijven en illustreren aan de hand van voorbeelden

opbouw- en afbraakreacties van lipiden, sachariden en proteïnen beschrijven en schematisch weergeven

stofuitwisseling tussen cel en omgeving: diffusie, osmose, actief transport met behulp van eiwitpompen, endo- en exocytose, fagocytose en pinocytose

de hiernaast genoemde stofuitwisselingsprocessen herkennen en benoemen aan de hand van gepresenteerd tekst- en beeldmateriaal

eigenschappen en beïnvloedende factoren van de hiernaast genoemde stofuitwisselingsprocessen beschrijven en deze in verband brengen met de termen actief en passief transport

het verband tussen stofuitwisseling en homeostase illustreren aan de hand van voorbeelden (zie ook 2.1)

de betekenis van de hiernaast genoemde stofuitwisselingsprocessen voor het goed functioneren van het menselijk lichaam illustreren aan de hand van voorbeelden

data en waarnemingen uit experimenten met betrekking tot stofuitwisselingen tussen cel en omgeving interpreteren en evalueren

fotosynthese en celademhaling

de verschillende fasen van de fotosynthese (fotolyse, fotofosforylatie en Calvincyclus) en de aërobe celademhaling (glycolyse, Krebs- of citroenzuurcyclus en eindoxidaties) herkennen en benoemen aan de hand van schema’s en reactievergelijkingen en deze in de cel situeren

de betekenis van de verschillende fasen van de fotosynthese en de aërobe celademhaling voor het globaal verloop van deze reacties beschrijven

het belang van energie- en waterstofdragers tijdens de fotosynthese en aërobe celademhaling beschrijven (zie ook 1.2.1)

de betekenis van de verschillende typen anaërobe celademhaling (alcoholische gisting en melkzuurgisting) beschrijven

het verschil in energieopbrengst verklaren bij aërobe en anaërobe celademhaling

de invloed van fysische en chemische factoren op de fotosynthese en de celademhalingsprocessen beschrijven en verklaren

het verband tussen de celademhaling en fotosynthese beschrijven en schematisch weergeven aan de hand van reactievergelijkingen

data en waarnemingen uit experimenten met betrekking tot het fotosyntheseproces en het celademhalingsproces interpreteren en evalueren

nucleïnezuren DNA en RNA

de chemische structuur van de nucleïnezuren DNA en RNA beschrijven en schematisch weergeven

verschillen tussen DNA en RNA beschrijven

structuur en bouwstenen van DNA en RNA herkennen en benoemen

de begrippen chromosoom, chromatide, chromatine, gen, nucleotide, DNA-helix beschrijven, aanduiden en benoemen in beeldmateriaal (zie ook 1.2.4)

eiwitsynthese

de verschillende processen van de transcriptie en translatie beschrijven, schematisch weergeven, in de cel situeren en benoemen in schematische voorstellingen

de functie van volgende onderdelen tijdens de eiwitsynthese beschrijven: DNA, mRNA, helicase, mRNA-polymerase, pre-mRNA, ribosoom, tRNA

de begrippen intron, exon, splicing, alternative splicing, codon, anticodon, startcodon, stopcodon beschrijven

met behulp van de genetische code de principes van de eiwitsynthese toepassen in oefeningen

het verband beschrijven en verklaren tussen de genetische informatie in de cel en de kenmerken van een organisme (zie ook 2.3)

genexpressie

het begrip genexpressie beschrijven

factoren die de genexpressie beïnvloeden benoemen en beschrijven

genmutaties

het begrip genmutatie beschrijven 

volgende typen genmutaties herkennen en benoemen: substitutie, deletie, insertie en inversie

de invloed van genmutaties op de eiwitsynthese verklaren en aan de hand van voorbeelden illustreren (stille mutaties, neutrale mutaties, missense, nonsense, winst- vs. verliesmutaties, somatische vs. germinale mutaties) (zie ook 2.3)

oorzaken van genmutaties benoemen en beschrijven (DNA replicatie, mutagene factoren)

natuurlijke en kunstmatige genoverdracht

volgende voorbeelden van natuurlijke genoverdracht beschrijven, herkennen en benoemen in beeldmateriaal: transformatie, transductie en conjugatie

volgende technieken voor het doelgericht wijzigen van de erfelijke informatie in een cel beschrijven: recombinant DNA technologie, gentherapie

principe van recombinant DNA technologie schematisch weergeven

de betekenis van restrictie-enzymen, vector, markeergenen en selectiemedium bij recombinant DNA technologie beschrijven en deze componenten herkennen in gepresenteerd tekst- en beeldmateriaal

CONTEXT gentechnologische veredeling

een onderbouwd standpunt formuleren op gerichte vragen in verband met gentechnologische toepassingen in de geneeskunde, de landbouw en het milieubeheer (genetische gewijzigde voedselgewassen, productie van gentechnologische geneesmiddelen en biologisch afbreekbare plastics, toepassingen van gentherapie, crispr-cas-technologie, etc.) aan de hand van gepresenteerde informatie

celcyclus

de verschillende fasen van de celcyclus beschrijven (G0-fase, de G1-fase, de S-fase, de G2-fase en M-fase)

factoren benoemen die de celdeling beïnvloeden

de celcyclus schematisch weergeven

DNA-replicatie

de noodzaak en het verloop van DNA-replicatie in de celcyclus beschrijven

de DNA-replicatie situeren in de celcyclus

de functie van de enzymen DNA-polymerase, DNA-helicase en DNA-ligase bij DNA-replicatie beschrijven

vorming en bouw van chromosomen

de vorming van chromosomen situeren in de celcyclus

de bouw en onderdelen van chromosomen beschrijven, aanduiden en benoemen in gepresenteerd beeldmateriaal (zie ook 1.2.3)

kerndelingen: mitose en meiose

de betekenis van de mitose en de meiose beschrijven

het verloop van de mitose en de meiose beschrijven

verschillen tussen mitose en meiose beschrijven

de fasen van de mitose en meiose herkennen en benoemen in beeldmateriaal en schematisch weergeven

het verband leggen tussen de celcyclus en de levenscyclus van organismen

homeostase

de betekenis van homeostase voor een levend organisme toelichten aan de hand van concrete voorbeelden

volgende regelsystemen als voorbeelden van homeostase herkennen, beschrijven en schematisch weergeven: thermoregulatie, vochtregulatie

immuniteit

het belang van het immuunsysteem illustreren aan de hand van voorbeelden

de begrippen natuurlijke en kunstmatige immuniteit, aangeboren en verworven immuniteit, specifieke en niet-specifieke immuniteit, humorale en cellulaire immuniteit, actieve en passieve immunisatie  illustreren aan de hand van voorbeelden

voorbeelden van natuurlijke en kunstmatige immuniteit, aangeboren en verworven immuniteit, specifieke en niet-specifieke immuniteit, humorale en cellulaire immuniteit, actieve en passieve immunisatie  herkennen en benoemen in gepresenteerd tekst- en beeldmateriaal

functie van macrofaag, T-lymfocyten, B- lymfocyten, interleukine, antilichaam en geheugencellen beschrijven

het principe van actieve en passieve immunisatie verklaren op basis van de werking van het immuunsysteem

het nut van borstvoeding, vaccinatie, serumtherapie, antiresustherapie, bloedtransfusie en antibiotica bij de bestrijding van infecties verklaren en beoordelen in gegeven situaties

het falen van het afweersysteem bij aids beschrijven en verklaren

gametogenese bij man en vrouw

de begrippen gametogenese, ovogenese en spermatogenese beschrijven

de verschillende fasen van de ovogenese en spermatogenese beschrijven, herkennen en benoemen in gepresenteerd beeldmateriaal, schematisch weergeven en situeren in het menselijk lichaam

de rol van de geslachtshormonen bij de ovogenese en de spermatogenese beschrijven

het verloop van de gametogenese in verband brengen met de celdelingstypen (zie ook 1.2.4)

menstruatiecyclus

de verschillende fasen van de menstruatiecyclus beschrijven, herkennen en benoemen op beeldmateriaal

het verloop van de menstruatiecyclus aan de hand van een schema en/of grafiek weergeven

het verloop van de menstruatiecyclus in verband brengen met de invloed van geslachtshormonen

bevruchting

de verschillende fasen van de bevruchting beschrijven, herkennen en benoemen in beeldmateriaal

ontwikkeling van de bevruchte eicel

volgende structuren en processen in de ontwikkeling van bevruchte eicel tot baby beschrijven, aanduiden en benoemen in beeldmateriaal en op een tijdschaal situeren: zygote, klievingsdelingen, blastomeer, morula, blastula, glashuid, hatching, innesteling, organogenese, gastrulatie, kiembladen, embryo, foetus, vruchtzak, vruchtwater, placenta, navelstreng

externe factoren (fysisch, chemisch, biologisch) die de ontwikkeling van het embryo en de groei van de foetus beïnvloeden beschrijven

geboorte en lactatie

de verschillende fasen van de geboorte beschrijven, herkennen en benoemen in beeldmateriaal

voordelen van lactatie voor moeder en kind beschrijven

de hormonale regeling van geboorte en lactatie beschrijven

geboorteregeling en onvruchtbaarheid

hormonale en niet-hormonale methoden voor de regeling van de voortplanting en vruchtbaarheid beschrijven, herkennen en benoemen in gepresenteerd tekst- of beeldmateriaal

CONTEXT medisch geassisteerde voortplanting

een onderbouwd standpunt formuleren op gerichte vragen in verband met vruchtbaarheidsbehandelingen en medisch geassisteerde voortplanting (designerbaby’s, embryoselectie, draagmoederschap, eiceldonatie, in-vitrofertilisatie, pre-implantatie genetische diagnostiek, het kweken van geslachtscellen uit stamcellen, etc.) aan de hand van gepresenteerde informatie

basisbegrippen: gen, genlocus, allel, homozygoot, heterozygoot, multiple allelen, genotype, fenotype, dominant, recessief, co-dominant, intermediaire overerving, mono- en dihybride kruising, terugkruising, geslachtsgebonden kenmerken, crossing-over, polygenie, letale allelen, gekoppelde genen, recombinatie, genenkaart, modificatie, mutatie

de hiernaast genoemde begrippen herkennen in beeldmateriaal en voorbeelden, beschrijven en toepassen in oefeningen

wetten van Mendel: uniformiteitswet, splitsingswet en onafhankeljikheidswet

de wetten van Mendel beschrijven

de toegepaste wetten van Mendel herkennen in mono- en dihybride kruisingen

de wetten van Mendel toepassen in vraagstukken over mono- en dihybride kruisingen

kruisingsschema’s opstellen bij het oplossen van vraagstukken over mono- en dihybride kruisingen

uitzonderingen op de Mendeliaanse overerving beschrijven

geslachtsgebonden overerving

het verband uitleggen tussen de aan- of afwezigheid van geslachtschromosomen en de geslachtsontwikkeling bij de mens

de principes van geslachtsgebonden overerving toepassen in vraagstukken

stamboomonderzoek

stambomen gebruiken bij het oplossen van vraagstukken op de wetten van Mendel, ook in combinatie met geslachtsgebonden overerving

overervingsprincipes evalueren aan de hand van gepresenteerde stambomen

gekoppelde genen en genenkaarten

het nut van terugkruising illustreren aan de hand van voorbeelden

het verband uitleggen tussen de kans op crossing-over en de afstand tussen gekoppelde genen

de principes in verband met gekoppelde genen toepassen in vraagstukken

genetische aandoeningen bij de mens

genmutaties, genoommutaties, chromosoommutaties herkennen, benoemen en illustreren aan de hand van voorbeelden

oorzaken van genoom- en chromosoommutaties beschrijven

autosomaal-dominante, autosomaal-recessieve en geslachtsgebonden ziekten illustreren aan de hand van zelfgekozen voorbeelden bij de mens en deze overervingstypen herkennen en benoemen in gepresenteerd tekstmateriaal

het verband tussen genmutaties en erfelijke ziekten verklaren (zie ook 1.2.3)

overervingsprincipes van autosomaal-dominante, autosomaal-recessieve en geslachtsgebonden ziekten toepassen in vraagstukken

methoden beschrijven voor het opsporen van genetische aandoeningen bij de mens (pre- en postnataal)

biologisch soortconcept

het biologisch soortconcept beschrijven

evalueren of organismen tot eenzelfde soort behoren, op basis van wetenschappelijke argumenten

evolutie van het leven op aarde

volgende stappen in de ontwikkeling van het leven op aarde  weergeven op een tijdschaal: ontstaan van het leven, de eerste prokaryote cellen, de eerste eukaryote cellen, de eerste meercelligen, de eerste landdieren, de eerste zoogdieren, de eerste mensachtigen

evolutietheorieën

volgende evolutietheorieën beschrijven, herkennen en benoemen, illustreren aan de hand van voorbeelden en in hun historische contaxt plaatsen: Lamarcksisme, Darwinisme, de Moderne evolutietheorie

de begrippen 'survival of the fittest’ en 'struggle for life’ beschrijven, benoemen en illustreren aan de hand van voorbeelden

de betekenis van mutaties, isolatie, selectie en genetische drift voor het evolutieproces beschrijven en illustreren aan de hand van voorbeelden

stellingen over evolutie evalueren aan de hand van wetenschappelijke argumenten

aanwijzingen voor evolutie

aanwijzingen voor evolutie vanuit volgende wetenschappelijke domeinen beschrijven: paleontologie, embryologie, anatomie, biogeografie, moleculaire biologie

evolutie van de mens

volgende stappen uit de evolutie van de mens in de tijd situeren en beschrijven: Sahelantropus,  Austrolopithecus, Homo habilis, Homo  erectus, Homo neanderthaliensis, Homo sapiens

anatomische en gedragsmatige verschillen tussen mens, mensachtigen en mensapen beschrijven en herkennen in beeldmateriaal

het verband beschrijven tussen anatomische en gedragsmatige kenmerken van de mens, mensachtigen en mensapen

de hypothese over het ontstaan van de mensachtigen in Afrika verklaren vanuit de Moderne evolutietheorie

je oriënteren op een onderzoeksprobleem door gericht informatie

-         te verzamelen

-         te ordenen

-         te bewerken

informatie uit een wetenschappelijke bron

-         opzoeken

-         raadplegen

-         rangschikken

-         evalueren

een onderzoeksopdracht in verband met het studiedomein

-         voorbereiden

-         uitvoeren

-         evalueren

een onderwerp verkennen

een hoofdvraag (of probleemstelling) en deelvraag of deelvragen formuleren

een werkplan met onderzoeks- en tijdsplan opmaken

een werkplan uitvoeren:

-         informatie verzamelen in functie van de deelvraag en op basis van verschillende informatiebronnen (bv. literatuur, documenten, databestanden via deskresearch, enquête, interview, waarneming of observatie, (labo)experiment, waarneming, media);

-         informatie beoordelen en verwerken en daaruit een conclusie trekken;

een conclusie of de onderzoeksresultaten rapporteren door een intellectueel eerlijk, gestructureerd en foutloos onderzoeksverslag met korte samenvatting te schrijven volgens de vastgelegde structuur

een correcte bronvermelding opstellen volgens de regels van de bronvermelding

je onderzoek evalueren en over je eigen werk en de aanpak van de onderzoeksopdracht reflecteren

de onderzoeksresultaten en conclusies rapporteren

een onderzoeksverslag opstellen volgens de vastgelegde structuur: titelpagina, voorwoord, inhoudsopgave, samenvatting, inleiding, kerntekst, conclusie, bronnenlijst en bijlage(n)